Είμαι σίγουρη πώς γνωρίζεις το θέμα για το οποίο θα μιλήσω σήμερα, και είναι και πολύ πιθανό να το έχεις δει και σε ταινίες. Αλλά ποτέ δεν συνδίασες τις πληροφορίες αυτές. Οπότε και θα βάλω σε μια τάξη τις πληροφορίες σου.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή (όπως κάθε φορά!). Ποιος ήταν ο Milgram Stanley; Ήταν ένας Αμερικάνος κοινωνικός ψυχολόγος με καταγωγή την Ρουμανία και Ουγγαρία,, ο οποίος κατάφερε στην σύντομη διάρκεια ζωής του (1933 -1984) να μείνει στην ιστορία με το “Πείραμα/φάρσα Milgram”.
Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Yale, τη δεκαετία του 1960 διεξήγαγε το αμφιλεγόμενο πείραμα για την υπακοή. Εμφανώς επηρεασμένος από τα γεγονότα του Ολοκαυτώματος και πιο συγκεκριμένα από τη δίκη του Άντολφ Αιχμαν. Πίστευε πώς η αυταρχική τευτονική διαπαιδαγώγηση και η καταπιεσμένη παιδική ηλικία των Γερμανών, δεν οδηγεί από μόνη της στο έγκλημα. Δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα μόνο προσωπικότητας, αλλά περισσότερο πιεστικών συνθηκών. Και αυτό ακριβώς απέδειξε με τη “φάρσα” του.
Το πείραμα ουσιαστικά διεξήχθηκε από εθελοντές του Πανεπιστημίου, οι οποίοι καλούνταν έναντι αμοιβής να συμμετέχουν σε ένα ψυχολογικό πείραμα σχετικό με τη μνήμη. Χώριζε τους φοιτητές σε ζεύγη και μετά από κλήρωση, εικονική, ο καθένας έπαιρνε το ρόλο του είτε ‘μαθητευόμενου’ είτε ‘δασκάλου’. Ο μαθητευόμενος, προς έκπληξη του, δενόταν χειροπόδαρα σε μια ηλεκτρική καρέκλα, που ηλεκτρόδια περνούσαν σε όλο του το σώμα. Έπειτα του έδιναν να μάθει δέκα ζεύγη λέξεων.
Από την άλλη μεριά ο δάσκαλος, καθόταν σε μια καρέκλα όπου είχε μπροστά του μια κονσόλα ηλεκτρικής γεννήτριας, η οποία είχε δέκα κουμπιά με ενδείξεις: <15βολτ, 30 βολτ, 50 βολτ κτλ>, με το τελευταίο κουμπί να γράφει <450 βολτ. Προσοχή! Κίνδυνος!>. Πίσω από τον δάσκαλο στεκόταν ο πειραματιστής. Ο οποίος έδωσε τις εξής οδηγίες στον δάσκαλο: Θα λέτε την πρώτη λέξη από τα ζεύγη στον μαθητευόμενο. Αν κάνει λάθος θα σηκώνετε το πρώτο μοχλό και θα υποστεί ένα ηλεκτροσόκ 15βολτ. Σε κάθε λάθος θα σηκώνετε τον αμέσως επόμενο μοχλό.
Το πείραμα ξεκινάει. Ο δάσκαλος ξεκινάει να λέει από το μικρόφωνο τις πρώτες λέξεις και ο μαθητευόμενος απαντάει σωστά, όχι όμως για πολύ. Και όταν αυτό γίνεται ο δάσκαλος γυρνάει και κοιτάει τον πειραματιστή ο οποίος του λέει να προσχωρήσει στο πείραμα και το πρώτο κουμπί του ηλεκτροσόκ. Και ο δάσκαλος υπακούει. Τα 15 βολτ σιγά σιγά αυξάνονται και γίνονται 30 κτλ. Και ο μαθητευόμενος αρχίζει να αντιδρά «Αφήστε να φύγω», «Δε θέλω να συμμετάσχω σε αυτό το πείραμα.» Ο δάσκαλος κοιτάει τον πειραματιστή και εκείνος του κάνει νόημα να συνεχίσει.
Τα βολτ όλο και αυξάνονται και τώρα πια ο πόνος είναι εμφανής στο πρόσωπο του μαθητευόμενου, που εκλιπαρεί να τον αφήσουν ελεύθερο. Όμως ο «δάσκαλος» πριν κάθε ηλεκτροσόκ γυρνάει να κοιτάξει τον πειραματιστή. Εκείνος, με σταθερή φωνή, του λέει ότι το πείραμα πρέπει να συνεχιστεί. Και ο δάσκαλος για ακόμα μια φορά υπακούει, και συνεχίζει να βασανίζει έναν άγνωστο, έναν απλό φοιτητή που κλαίει, ζητάει τη βοήθεια του Θεού και παρακαλεί να τον λυπηθούν. Δεν μπορεί πια να απαντήσει στις ερωτήσεις, αλλά ο πειραματιστής λέει στο δάσκαλο: “Τη σιωπή την εκλαμβάνουμε ως αποτυχημένη απάντηση και συνεχίζουμε με την τιμωρία”.
Τα βολτ συνεχίζουν να ανεβαίνουν, και φτάνουν τα 345. Ο μαθητευόμενος τραντάζεται ολόκληρος και ουρλιάζει και χάνει τις αισθήσεις του. Ο δάσκαλος, ιδρωμένος και με τα χέρια του να τρέμουν, κοιτάει τον πειραματιστή. «Μην ανησυχείτε», λέει εκείνος, «το πείραμα είναι απολύτως ελεγχόμενο… Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό.» «Μα είναι λιπόθυμος», λέει ο «δάσκαλος». «Δεν έχει καμιά σημασία. Το πείραμα πρέπει να ολοκληρωθεί. Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό.»
Το ερώτημα είναι πόσοι από τους εθελοντές έφτασαν ως τον τελευταίο μοχλό. Μόλις το 5% των δασκάλων, αρνήθηκε εξ’αρχής να συμμετέχει σε ένα τέτοιο πείραμα και αποχώρησε- συνήθως βρίζοντας τον πειραματιστή. Το υπόλοιπο 95% σήκωσε το μοχλό πιο πάνω από τα 150 βολτ. Και το 65% από αυτό το ποστοστό, έφτασε μέχρι και τον τελευταίο μοχλό και τα θανατηφόρα 450 βολτ!
Η φάρσα/πείραμα έγκειται στο γεγονός πώς ο δάσκαλος, δεν ήξερε πώς ο μαθητευόμενος ήταν ηθοποιός που είχε προσληθφεί από τον Μίλγκραμ για αυτό ακριβώς τον ρόλο. Και φυσικά δεν υπήρχε ηλεκτρισμός ή ηλεκτροσό. Οι ηθοποιοί απλά υποκρινόταν. Και το ουσιαστικό πειραματόζωο ήταν ο δάσκαλος-φοιτητής. Αλλά το κυριότερο ήταν πώς τα αποτελέσμα ήταν πέρα για πέρα αληθινά. Το συμπέρασμα ήταν πώς το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων θα υπακούσει και θα βασανίσει – ίσως και σκοτώσει – έναν άγνωστο του, αρκεί να δέχεται εντολές από κάποιον με κύρος και ιεραρχικά πιο υψηλά, όπου ταυτόχρονα αισθάνεται ότι δεν τον βαραίνει η ευθύνη για ό,τι συμβεί, αφού εκείνος ‘απλά ακολούθησε τις διαταγές’.
Σημαντικό είναι να σημειωθεί πώς ο Milgram είχε κάνει μια δημοσκόπηση ανάμεσα στους ψυχιάτρους και στους ψυχολόγους, ρωτώντας ‘τους τι ποσοστό των εθελοντών θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό. Σχεδόν όλοι απάντησαν ότι κανείς δε θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό, πέρα ίσως από κάποια άτομα με κρυπτοσαδιστικές τάσεις, καθαρά παθολογικές. Δυστυχώς έκαναν λάθος.